Uzyskaj dostęp do tej i ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
Niniejszej publikacji przyświecają dwa cele. Pierwszym z nich jest krytyczne omówienie dotychczasowych badań nad polszczyzną osób wczesnodwujęzycznych, tj. przedstawicieli drugiego pokolenia polskich emigrantów, określanych mianem użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego. Drugi zaś cel obejmuje rozpoznanie, opis i klasyfikację stosowanych przez nich strategii komunikacyjnych. Są one definiowane jako zamierzone działania werbalne podejmowane przez osoby dwujęzyczne w obliczu trudności z wyrażeniem intencji komunikacyjnej spowodowanych ich deficytami leksykalnymi.
Praca Anny Żurek na temat strategii komunikacyjnych osób wczesnobilingwalnych w Niemczech zapełnia lukę w polskich badaniach ze względu na przedmiot badań, a także wybór grupy respondentów. O doniosłości podjętej problematyki świadczy również wskazanie perspektyw dalszych dociekań zarówno w aspekcie językoznawczym, jak i dydaktycznym.
Z recenzji prof. dr hab. Elżbiety Sękowskiej
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 347
Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
Mężowi iSynom
Podziękowania
Pragnę podziękować wszystkim tym, którzy pomagali mi na różnych etapach pisania tej książki.
Przede wszystkim jestem ogromnie wdzięczna za możliwość uczestniczenia wmiędzynarodowym projekcie pt. Językoznawcze iglottodydaktyczne aspekty niepełnej polsko-niemieckiej dwujęzyczności (2012–2015), który wzbudził we mnie zainteresowanie problematyką języka polskiego jako odziedziczonego. Bardzo dziękuję zespołowi badawczemu zUniwersytetu Alberta iLudwika we Fryburgu Bryzgowijskim – profesor Juliane Besters-Dilger, doktorowi Grzegorzowi Krajewskiemu, magister Annie Marcie Müller imagister Agnieszce Pustole za zaangażowanie wprace nad przygotowaniem iprowadzeniem projektu, zarówno od strony merytorycznej, jak iorganizacyjnej, oraz pozyskanie środków od Polsko-Niemieckiej Fundacji na rzecz Nauki, która udzieliła cennego wsparcia finansowego. Dziękuję również grupie wrocławskich badaczy biorących udział wtym projekcie – profesor Annie Dąbrowskiej, profesor Agnieszce Liburze, magister Agnieszce Majewskiej imagister Kathryn Northeast za wspaniałą współpracę.
Kolejne podziękowania składam Recenzentce – profesor Elżbiecie Sękowskiej zUniwersytetu Warszawskiego oraz Koleżankom iKolegom zZakładu Językoznawstwa Stosowanego Uniwersytetu Wrocławskiego za nieocenione wsparcie merytoryczne icenne uwagi, które znacząco wpłynęły na ostateczną formę pracy.
Zcałego serca dziękuję również całej mojej Rodzinie iPrzyjaciołom, przede wszystkim mojemu Mężowi icudownym Synom, którzy dodawali mi otuchy podczas pisania tej publikacji icierpliwie czekali na jej ukończenie.
Wykaz skrótów
J1
język przyswojony jako pierwszy
J2
język drugi
JOD
język odziedziczony
JPOD
język polski jako odziedziczony
Symbole stosowane w transkrypcji*
R:
symbol osoby badanej (respondenta)
W:
symbol osoby badającej (prowadzącej wywiad)
–
nagłe urwanie wypowiedzi w celu zmiany toku lub przerwania wypowiedzi, aby zachować twarz w wyniku braku kompetencji językowej
,
intonacja ciągła na końcu wypowiedzi
.
intonacja opadająca na końcu wypowiedzi
?
intonacja wznosząca, podwyższenie tonu
!
silne zaakcentowanie końca wypowiedzi, wyrażające ton ożywienia, niekoniecznie wypowiedź wykrzyknikowa
a:::ni
wypowiedź z przeciąganiem, wydłużaniem sylaby (liczba znaków odpowiada długości przedłużania sylaby)
(.)
bardzo krótka przerwa (mikropauza, około 0,2 sekundy)
(1.5)
pauza właściwa, niewypełniona, wyrażona w sekundach lub dziesiątych części sekundy
yyy
pauza wypełniona ciągiem głosek typu yyy/eee/mmm (liczba liter odpowiada długości pauzy)
ANI
wypowiedziane wyraźnie głośniej niż reszta rozmowy
°ani°
wypowiedziane wyraźnie ciszej niż reszta rozmowy
>ani<
wypowiedziane szybciej niż reszta rozmowy
<ale>
wypowiedziane wolniej niż reszta rozmowy
hhh
słyszalny wydech (liczba liter odpowiada długości wydechu)
.hhh
słyszalny wdech (liczba liter odpowiada długości wdechu)
mhm
konsonantyczny sygnał potwierdzenia
yhm
wokaliczny sygnał potwierdzenia
()
niewyraźnie wypowiedziane słowo lub fragment wypowiedzi
((śmieje się))
dodatkowe informacje osposobie wypowiedzi lub towarzyszących jej okolicznościach (niezwerbalizowane sygnały wahania, np. cmokanie, śmiech, stękanie)
[uwaga] komentarz osoby zapisującej wypowiedź
* Wypowiedzi osób bilingwalnych zostały zapisane zgodnie ztranskrypcją stosowaną wanalizie konwersacyjnej metodą G. Jefferson (por. Rancew-Sikora 2007).
Wstęp
Współczesne przemiany ekonomiczno-polityczne ikulturowe sprzyjają migracjom, co zkolei wiąże się ze zjawiskiem dwu- lub wielojęzyczności. Na temat samej dwujęzyczności powstało już wiele opracowań naukowych próbujących uchwycić specyfikę tego zjawiska wodniesieniu do różnych kontekstów językowo-kulturowych.
Wbadaniach nad dwujęzycznością zwraca się między innymi uwagę na kwestię zachowania bądź utraty języka kraju pochodzenia różnych pokoleń emigracyjnych (np.Polinsky, Kagan 2007). Dokonuje się podziału na osoby wczesno- ipóźnodwujęzyczne, analizując zmiany zachodzące wsystemach językowych obu grup. Szczególną uwagę poświęca się zjawisku ubożenia nie wpełni przyswojonego systemu językowego drugiej generacji emigrantów, czyli dzieci, które wraz zrodzicami opuściły kraj pochodzenia przed rozpoczęciem edukacji szkolnej istały się dwujęzyczne, zanim całkowicie przyswoiły język pierwszy, lub urodziły się wobcojęzycznym otoczeniu iopanowywały język rodzimy głównie wdomu. Wliteraturze przedmiotu określa się ich mianem użytkowników i/lub uczniów języka odziedziczonego (por. Valdés 2000; Van Deusen-Scholl 2003).
Na gruncie polskim do tej pory niezmiernie rzadko czyniono wspomnianą grupę wyłącznym przedmiotem naukowych dociekań. Osoby wczesnobilingwalne, przyswajając system językowy polszczyzny wwarunkach bilingwizmu, nie osiągają zwykle pełnej kompetencji wtym języku. Dodatkowo są narażone na jego utratę, która przejawia się początkowo rozchwianiem systemu języka słabszego funkcjonalnie, co prowadzi do jego zaniku. Dzieje się tak najczęściej na skutek braku systematycznych szkolnych ipozaszkolnych form kształcenia języka odziedziczonego.
Obecnie problematyka języka odziedziczonego (wtym języka polskiego) zyskuje napopularności. Wpolskojęzycznej literaturze przedmiotu sam termin język polski jako odziedziczony wciąż nie jest jeszcze powszechnie używany ijednoznacznie definiowany. Wniniejszym opracowaniu rozumiany jest jako „język kraju pochodzenia bilingwalnych przedstawicieli środowisk polonijnych, czyli I, II iIII generacji wychowywanej wniepolskim kręgu kulturowym” (Żurek 2016: 191).
Mimo długiej tradycji badań nad polszczyzną zagraniczną powstało niewiele syntetycznych prac poświęconych wyłącznie językowi drugiego pokolenia polskich emigrantów, szczególnie wodniesieniu do bilingwizmu polsko-niemieckiego. Niniejsza publikacja ma na celu wypełnienie tej luki ichoć wpewnym wymiarze przybliżenie problematyki związanej zjęzykami odziedziczonymi. Skupia się przede wszystkim nakrytycznym omówieniu dotychczasowych badań empirycznych nad polszczyzną odziedziczoną wwarunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego oraz prezentacji własnych badań przeprowadzonych wśród użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego naprzykładzie używanych przez nich strategii komunikacyjnych uruchamianych wsytuacji deficytu leksykalnego.
Do podjęcia badań nad językiem polskim jako odziedziczonym osób wczesnobilingwalnych autorkę zainspirowało uczestnictwo wmiędzynarodowym projekcie pt.„Linguistische und sprachdidaktische Aspekte der unvollständigen deutsch-polnischen Zweisprachigkeit” („Lingwistyczne iglottodydaktyczne aspekty niepełnej polsko-niemieckiej dwujęzyczności”) wlatach 2012–20141. Jego celem była analiza procesów ubożenia języka polskiego jako odziedziczonego osób bilingwalnych wychowanych wNiemczech. Przeprowadzone badania empiryczne posłużyły opracowaniu materiałów dydaktycznych specjalnie dla tej grupy zatytułowanych Na końcu języka2.
Jak wykazały badania, polszczyzna odziedziczona osób wczesnodwujęzycznych jest dość zróżnicowana (por.Besters-Dilger iin. 2016). Wśród jej użytkowników są osoby, które wpełni opanowały system języka polskiego, osoby zprzeciętną znajomością kodu oraz osoby, dla których użycie języka polskiego ogranicza się wyłącznie do kontaktów rodzinnych. Wstosunku dopolszczyzny krajowej język polski osób bilingwalnych wykazuje wiele istotnych różnic. Można zaobserwować liczne zaburzenia wakwizycji polskiego systemu leksykalno-semantycznego, fleksyjnego iskładniowego, rzadziej fonologicznego. Zjednej strony jest tospowodowane niepełnym przyswojeniem języka genetycznie pierwszego (J1) wokresie kształtowania się swoistej mowy dziecięcej na skutek kontaktu zsilniejszym funkcjonalnie językiem kraju zamieszkania (J2). Zdrugiej zaś strony nie wpełni rozwinięty system językowy – pod wpływem różnych czynników językowych ipozajęzykowych – podlega stopniowemu ubożeniu, co zkolei może skutkować całkowitą jego utratą.
Uczestnictwo wdyskusji nad teoretycznymi imetodologicznymi podstawami projektu oraz współudział wbadaniach ipracach nad materiałami dydaktycznymi umożliwiły głębszy namysł nad mową osób bilingwalnych, uktórych język polski jest językiem rodzimym (język polski jako odziedziczony, JPOD), niemiecki natomiast – choć przyswajany jako drugi – językiem funkcjonalnie pierwszym. Wstępne badania nad polszczyzną osób bilingwalnych (por. Libura, Żurek 2016a) ukazały liczne problemy, zjakimi spotykają się Polacy przyswajający język polski jako odziedziczony wwarunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego. Podczas analizy materiału językowego uwagę autorki zwróciły słyszalne wnagraniach wielokrotne próby radzenia sobie zwłasnymi niedoborami leksykalnymi, które sygnalizowano werbalnymi lub niewerbalnymi środkami wyrażającymi zastanawianie się, niekiedy nawet zakłopotanie lub frustrację.
Wspomniane mechanizmy przekazywania informacji – mimo językowych ograniczeń – nazywa się wliteraturze przedmiotu strategiami komunikacyjnymi (np. Selinker 1972, Cohen 2011). Stanowią one przejaw kompetencji strategicznej różnych grup użytkowników języka, najczęściej wsytuacji niepełnej kompetencji językowej. Pojawiają się między innymi uosób uczących się języka drugiego/obcego, osób dwu- lub wielojęzycznych oraz dzieci monolingwalnych. Nie tylko pomagają wwyrównywaniu deficytów językowych osoby mówiącej, lecz także usprawniają proces porozumiewania się dzięki rozwiązywaniu napotkanych problemów komunikacyjnych.
Badanie strategii komunikacyjnych osób zdwujęzycznością polsko-niemiecką wydaje się ważne przynajmniej z kilku powodów. Po pierwsze, jak dotąd temu zagadnieniu poświęcono niewiele uwagi na gruncie badań językoznawczych iglottodydaktycznych, wodniesieniu nietylko do użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego (tj. przedstawicieli pokolenia polonijnego), ale także uczących się języka polskiego jako obcego. Zpunktu widzenia obu tych grup, które nie wpełni opanowały polszczyznę, strategie komunikacyjne stanowią ważne narzędzie porozumiewania się zrodzimymi użytkownikami języka. Niedobory językowe są bowiem rekompensowane przez różne działania werbalne iniewerbalne, umożliwiające aktywne uczestnictwo wkonwersacji lub wycofanie się zniej zzachowaniem twarzy. Po drugie, przeprowadzone badania empiryczne posłużą weryfikacji dotychczasowych klasyfikacji strategii komunikacyjnych oraz wypracowaniu, napodstawie uzyskanych danych językowych, własnej typologii. Poza tym studia nad strategiami komunikacyjnymi mogą dostarczyć cennych informacji na temat natury języka polskiego jako odziedziczonego, zeszczególnym uwzględnieniem rozwoju (lub jego braku) sprawności mówienia osób dwujęzycznych, co zkolei może być wykorzystane wobrębie glottodydaktyki polonistycznej ukierunkowanej na nauczanie osób bilingwalnych (por. Żurek 2016: 191–200).
Badania mają charakter empiryczno-teoretyczny. Zebrany materiał językowy stanowił punkt wyjścia do weryfikacji znanych typologii strategii komunikacyjnych istworzenia własnej propozycji będącej próbą integracji dotychczasowych ujęć. Prezentowane wpracy metody pozyskiwania ianalizy danych językowych wywodzą się zteorii przyswajania języka drugiego/obcego ijęzyka odziedziczonego, które czerpią inspirację zmetodologii badań jakościowych. Przyjęta perspektywa uwzględnia wieloaspektowość wbadaniu zebranego materiału, stanowiąc próbę integracji dotychczasowych metod opisu strategii komunikacyjnych. Wielowymiarowy charakter opisywanego zagadnienia zostanie przedstawiony wramachstudium przypadku (Duff 2007; Wilczyńska, Michońska-Stadnik 2010). Biorąc pod uwagę duże zróżnicowanie badanej grupy, wybór metody indywidualnych przypadków wydaje się jak najbardziej odpowiedni. Podjęte badania mają przede wszystkim charakter diagnostyczny ideskryptywny. Wcelu stworzenia optymalnej typologii strategii komunikacyjnych użytkowników języka polskiego jako odziedziczonego zastosowano strategię triangulacji danych polegającą na wykorzystaniu różnych źródeł informacji (Wilczyńska, Michońska-Stadnik 2010: 142–143). Takie podejście znajduje zastosowanie między innymi wbadaniach strategii komunikacyjnych obserwowanych wprodukcji słownej (np. Poulisse 1990).
Ze względu na rozległość zagadnienia rozważania na temat strategii komunikacyjnych osób zdwujęzycznością polsko-niemiecką ograniczono wyłącznie do zachowań werbalnych dokonujących się wkomunikacji zrodzimymi użytkownikami języka polskiego. Jakpodkreśla Stanisław Grabias, to właśnie język zawiera największy potencjał znaczeniowy, gdyż stanowi najdoskonalsze narzędzie wprocesie społecznej komunikacji, umożliwiające poznawanie otaczającego nas świata (por. Grabias 1997: 116–118). Strategie komunikacyjne autorka definiuje zatem jako działania werbalne podejmowane zzamiarem pokonania napotkanych trudności językowych, które są spowodowane deficytami leksykalnymi użytkowników polszczyzny odziedziczonej. Wprzypadku osób bilingwalnych chodzi tu onieznajomość odpowiedniego słownictwa i/lub trudności zjego przypomnieniem (por. Kormos 2006: 176).
Za autorami jednej znajbardziej znanych typologii strategii komunikacyjnych – Clausem Færchem iGabriele Kasper (1983) – przyjęto, że osoba mówiąca radzi sobie ztrudnościami wprocesie porozumiewania się na dwa sposoby: albo sięga po strategie ocharakterze kompensacyjnym, próbując na bieżąco pokonać napotkane trudności leksykalne, albo też omija je iminimalizuje lub porzuca zamierzony cel wypowiedzi, stosując strategie uniku. Prezentowana wniniejszej publikacji typologia strategii komunikacyjnych używanych przez osoby bilingwalne wjęzyku polskim jako odziedziczonym bazuje napsycholingwistycznym modelu wytwarzania mowy Willema J.M. Levelta (1989), zaadaptowanym przez Judith Kormos do badań nad spontanicznymi wypowiedziami ustnymi dorosłych osób bilingwalnych (2006). Należy zaznaczyć, że interpretacja materiału językowego nie będzie podlegać ocenie normatywnej. Strategie komunikacyjne osób bilingwalnych będą rozpatrywane pod kątem funkcjonalności ich użycia wrozmowie zrodzimym użytkownikiem polszczyzny.
Książka składa się zczterech rozdziałów. Pierwszy znich porusza kwestie związane zjęzykiem drugiego pokolenia emigracyjnego, określanym wliteraturze przedmiotu jako język odziedziczony (heritage language). Omawia najważniejsze badania empiryczne prowadzone wśród jego użytkowników, które ukazują liczne zaburzenia zachodzące nawszystkich poziomach JOD wwarunkach interferencji językowej. Dodatkowo przedstawia badania nad językiem polskim wświecie, uwzględniające mowę przedstawicieli różnych generacji migracyjnych. Następnie prezentuje badania bilingwizmu wwarunkach emigracji na tle dyskusji nad zachowaniem bądź utratą języka chronologicznie pierwszego lub drugiego. Wreszcie przedstawia kierunki badań dwujęzyczności polsko-niemieckiej, zwracając uwagę na rok 2008, który stanowi ważną cezurę wrozważaniach nad polszczyzną odziedziczoną wNiemczech.
Rozdział drugi poświęcony jest wcałości strategiom komunikacyjnym, amianowicie sposobom ich definiowania iklasyfikowania wpodejściu psycholingwistycznym, socjolingwistycznym ifunkcjonalnym. Zaprezentowane typologie stanowią punkt wyjścia dostworzenia propozycji podziału strategii komunikacyjnych użytkowników polszczyzny odziedziczonej. Ponadto poświęcono uwagę polskim badaniom strategii komunikacyjnych bazującym na teoretycznych podstawach lingwistyki tekstu, analizy dyskursu, teorii aktów mowy, analizy konwersacji, pragmatyki językowej oraz retoryki.
Rozdział trzeci omawia metodologiczne podstawy badań empirycznych nadpolszczyzną osób wczesnodwujęzycznych wychowywanych wNiemczech. Określono wnim przedmiot, zakres icel prowadzonych badań, zaprezentowano metody pozyskiwania, zapisywania ianalizy materiału językowego, sporządzono ogólną charakterystykę badanej grupy oraz używanego przez nią języka.
Rozdział czwarty prezentuje analizę strategii komunikacyjnych używanych przez osoby dwujęzyczne wpolszczyźnie odziedziczonej wwarunkach bilingwizmu polsko-niemieckiego. Zawiera propozycję typologii strategii komunikacyjnych osób wczesnobilingwalnych, czyli tzw. użytkowników polszczyzny odziedziczonej. Przyjęta wpracy wąska definicja strategii komunikacyjnych – rozumianych jako działania werbalne podejmowane przez osoby badane wobliczu trudności leksykalnych podczas realizacji zamierzonego celu komunikacyjnego – ograniczyła znacznie repertuar strategii, ale tym samym umożliwiła jednoznaczne ich rozpoznanie iklasyfikację. Wtym rozdziale omówiono zjawiska wskazujące wdużej mierze na trudności zformułowaniem wypowiedzi mówionej, będące wykładnikami braku płynności wypowiedzi oraz sygnalizujące niepewność osoby mówiącej wobliczu trudności komunikacyjnych. Wniektórych typologiach zaliczane są one do pośrednich strategii komunikacyjnych, ponieważ dają nadawcy czas donamysłu oraz sygnalizują jego chęć pozostania czynnym uczestnikiem rozmowy mimo napotkanych trudności (por. Dörnyei, Scott 1995).
Osobne podrozdziały zostały poświęcone szczegółowemu omówieniu strategii komunikacyjnych, które podzielono nadwie zasadnicze grupy. Pierwsza znich – strategie kompensacyjne – obejmuje działania werbalne użytkowników polszczyzny odziedziczonej polegające nasamodzielnym wyrównywaniu deficytów leksykalnych (tzw.strategie substytucji językowej istrategie zmiany kodu) lub odwoływaniu się do wiedzy interlokutora (pośrednie ibezpośrednie prośby opomoc kierowane do rozmówcy). Druga grupa – strategie uniku – zawiera wszelkie próby rozwiązywania problemów komunikacyjnych poprzez minimalizowanie lub porzucanie zamierzonego celu wypowiedzi. Wostatniej części rozdziału czwartego przedstawiono wnioski zprzeprowadzonej analizy. Pracę zamyka zakończenie mające charakter podsumowania. Wskazuje się wnim możliwe perspektywy badawcze związane zproblematyką języka polskiego jako odziedziczonego oraz badaniami strategii komunikacyjnych jego użytkowników. Wkońcowej części niniejszej publikacji znajduje się bibliografia ianeks, wktórym zamieszczono kwestionariusz osobowy przeprowadzony wśród badanych oraz zadania stymulujące wypowiedzi ustne badanych (tj. pytania do wywiadu, historyjkę obrazkową iopis sytuacji komunikacyjnych).
Krytyczne omówienie dotychczasowych badań nad polszczyzną odziedziczoną wNiemczech oraz prezentacja własnej typologii strategii komunikacyjnych używanych przezosoby wczesnobilingwalne wpisuje się wstosunkowo nowy – zarówno wPolsce, jakina świecie – obszar badawczy, dla którego opracowuje się teoretyczne imetodologiczne podstawy naukowe (Heritage Language Acquisition). Tego typu dociekania wydają się istotne zpunktu widzenia rozwoju badań językoznawczych iglottodydaktycznych, wobrębie których problematyka języka polskiego jako odziedziczonego oraz używanych przez osoby bilingwalne strategii komunikacyjnych jest wciąż rzadko podejmowana.
1 Projekt był finansowany przez Polsko-Niemiecką Fundację na rzecz Nauki.
2 Zob. http://www.nakoncujezyka.uni-freiburg.de. Powstanie strony internetowej było możliwe dzięki dotacji zFunduszu Innowacyjnego Uniwersytetu weFryburgu.
Rozdział 1
Język polski jako odziedziczony idwujęzyczność polsko-niemiecka
Niniejszy rozdział jest poświęcony zagadnieniom związanym zproblematyką języka odziedziczonego oraz bilingwizmem kształtowanym wwarunkach migracji.
Podrozdział 1.1 ukazuje język odziedziczony jako przedmiot badań językoznawczych iglottodydaktycznych na świecie, omawia różne sposoby jego definiowania wzależności od przyjętej perspektywy badawczej ipodaje ogólną charakterystykę użytkowników języka odziedziczonego orazichnie wpełni przyswojonego systemu językowego.
Następny podrozdział (1.2) prezentuje stan badań nad językiem polskim wświecie, zwracając uwagę przede wszystkim na opis języka przedstawicieli środowisk emigracyjnych oraz języka drugiego (ikolejnego) pokolenia polonijnego i/lub pokolenia zerowego1. Sam termin język polski jako odziedziczony rzadko jest wykorzystywany wbadaniach ocharakterze językoznawczym. Owiele częściej posługują się nim glottodydaktycy, którzy zajmują się poszukiwaniem skutecznych metod kształcenia konkretnej grupy osób uczących się języka polskiego.
Wpodrozdziale 1.3 poddano analizie wybrane prace ukazujące problematykę bilingwizmu wwarunkach migracji, odnoszące się do badań polszczyzny pokolenia polonijnego wkontekście rozważań nad zachowaniem bądźutratą języka chronologicznie pierwszego lub drugiego. Głównym punktem zainteresowania uczyniono przede wszystkim przyjęte wtych pracach cele badawcze, przedmiot izakres badań oraz zastosowane metody itechniki pozyskiwania danych.
Zkolei podrozdział 1.4 ukazuje najnowsze kierunki badań bilingwizmu polsko-niemieckiego, uwzględniające analizę polszczyzny odziedziczonej dzieci, młodzieży iosób dorosłych wychowanych wsytuacji dwujęzyczności.
1.1. Język odziedziczony jako przedmiot badań
Język osób bilingwalnych okorzeniach migracyjnych wzależności od przyjętej perspektywy jest określany na różne sposoby. To między innymi język imigracyjny, język grup mniejszościowych, język inny niż dominujący, język nieterytorialny, język alochtoniczny, język rzadziej używany, język domowy, język kraju pochodzenia czy też język odziedziczony. Wniniejszej pracy będzie wykorzystywany ostatni termin, który najczęściej odnosi się dojęzyka drugiego pokolenia przedstawicieli środowisk migracyjnych, awięc dzieci emigrantów.
Problematyka języka odziedziczonego stanowi obecnie atrakcyjny obszar wielu przedsięwzięć edukacyjnych ibadawczych. Chociaż sam termin heritage language pojawił się względnie niedawno (por. Cummins 1991; Valdés 1995)2, to jednak nawiązuje dowieloletniej tradycji rozważań na temat ochrony inauczania języków natywnych, relacji między językiem urzędowym ajęzykami mniejszościowymi, natury języka domowego/familijnego, zjawiska przełączania kodu, interferencji izapożyczeń wświetle kontaktów językowo-kulturowych, dwujęzyczności iwielojęzyczności (np. Hymes 1992; Sękowska 1994; Campbell, Peyton 1998; Handke 1995, 2008; Lipińska 2003; Kurcz 2005; Grosjean 2008).
Szerokie rozumienie języka odziedziczonego (JOD3), rozpatrywanego wperspektywie językowo-kulturowego zróżnicowania amerykańskiego społeczeństwa, zaproponował Joshua Fishman, uznając go za język inny niż język angielski, postrzegany jakoważny element komunikacji interpersonalnej ze względu na wartość osobistą dla jej użytkownika („a language of personal relevance other than English”, Fishman 1999). Zaliczył do niego języki Indian amerykańskich (m.in. nawaho, nutka, hopi, sju iin.), języki pierwszych kolonistów (np. holenderski, niemiecki, szwedzki wUSA) oraz języki imigrantów, którzy przybyli do Stanów Zjednoczonych wcelu osiedlenia się (np. hiszpański, Fishman 2001: 87–97). JOD jest językiem przodków (ancestral language), zktórym mówcy czują osobistą więź emocjonalną ze względu na identyfikację zdziedzictwem językowo-kulturowym kraju pochodzenia (por. Van Deusen-Scholl 2003: 216). Prezentowane ujęcia przyjmują społeczno-kulturową perspektywę omawianego zjawiska.
Większość prac poświęconych JOD – wtym niniejsza książka – nawiązuje dowęższego, socjolingwistycznego rozumienia języka odziedziczonego. Według Guadalupe Valdés użytkownicy JOD to osoby, które od dziecka mówią językiem innym niż język angielski iktóre są do pewnego stopnia dwujęzyczne (por. Valdés 2000: 375). Chociaż podana definicja odnosi się do anglojęzycznego kontekstu używania języka odziedziczonego, to jednak wliteraturze przedmiotu przyjmuje się jej szersze znaczenie wnawiązaniu do różnych kontekstów językowych. Zkolei Maria Polinsky zwraca przede wszystkim uwagę na kolejność przyswojenia istopień opanowania języka odziedziczonego. Wjej ujęciu jest tojęzyk nabyty jako pierwszy, który – ze względu na wpływ innego języka dominującego – nie został wpełni przyswojony. Użytkownik języka odziedziczonego (heritage speaker) toosoba dwujęzyczna oimigranckich korzeniach, która od wczesnego dzieciństwa miała kontakt zjęzykiem odziedziczonym (zwykle wnajbliższym kręgu rodzinnym), jednak posługuje się przede wszystkim językiem kraju osiedlenia (Polinsky 2011: 306).
Wzależności od przyjętej perspektywy (badawczej lub edukacyjnej) osoby posługujące się JOD określa się mianem użytkowników lub uczniów języka odziedziczonego4. Przykładowo Van Deusen-Scholl, reprezentując podejście dydaktyczne, pisze ouczących się języka (anie oużytkownikach) „with aheritage motivation” (por. Van Deusen-Scholl 2003: 222). Stanowią oni dość różnorodną grupę pod względem poziomu zaawansowania językowego, stopnia rozwinięcia sprawności językowych (produktywnych ireceptywnych), emocjonalnej więzi zjęzykiem ikulturą oraz poczucia identyfikacji zkrajem pochodzenia. Język odziedziczony przyswajają wpierwszej kolejności, język kraju zamieszkania jako drugi5. Według Marii Polinsky rozwijanie języka odziedziczonego utej grupy uczniów jest bardzo korzystne, gdyż może doprowadzić do zrównoważonej dwujęzyczności (Polinsky 2015: 24).
Uwzględniając kryterium stopnia przyswojenia języka odziedziczonego, nazywa się ich native speakers, quasi-native speakers, residual speakers czy bilingual speakers (por.Valdés 1997: 13). Według niektórych badaczy to osoby do pewnego stopnia dwujęzyczne zróżnym stopniem zaawansowania wjęzyku odziedziczonym (Van Deusen-Scholl 2003). Jest on zwykle słabszy od języka dominującego, tj. funkcjonalnie pierwszego. Dzieci urodzone wdrugim pokoleniu środowisk migracyjnych mogą wykazywać dwujęzyczność symultaniczną lub sukcesywną (por. Benmamoun, Montrul, Polinsky 2010). Użytkownicy języka odziedziczonego – jak podkreśla Polinsky – odczuwają pewien związek rodzinny bądź kulturowy ze swoim dziedzictwem, jednak zwykle nie osiągają pełnej kompetencji wjęzyku chronologicznie pierwszym (Polinsky 2015: 7). Są oni ogniwem między kompetentnymi native speakerami, osobami zdwujęzycznością wmiarę zrównoważoną orazuczącymi się języka drugiego iobcego (Polinsky 2008: 40).
Arnhart, Arnold iBravo-Black (2001) wyróżniają cztery grupy użytkowników języka odziedziczonego. Po pierwsze, są to osoby, które używają określonego kodu językowego wzależności od kontekstu sytuacyjnego (tzw. diglossic bilinguals). Po drugie, todwujęzyczni biegle posługujący się obu językami (proficient bilinguals). Do trzeciej grupy zaliczają osoby bilingwalne pasywnie, które rozumieją jeden zjęzyków, lecz nie posługują się nim nacodzień (passive bilinguals). Wreszcie wyróżniają dwujęzycznych ukrytych, którzy zewzględów społeczno-ekonomicznych odmawiają używania określonego języka (covert bilinguals).
Przy definiowaniu użytkowników języka odziedziczonego kryterium kompetencji językowej nie odgrywa głównej roli. Bierze się pod uwagę przede wszystkim kolejność przyswojenia języków (język odziedziczony jako genetycznie pierwszy, język kraju zamieszkania jako drugi), jego użycie wwarunkach dwujęzyczności (dominujący język drugi staje się funkcjonalnie pierwszy) oraz nastawienie wobec kraju pochodzenia wyrażane poprzez chęć podtrzymywania tożsamości narodowej (por. Van Deusen-Scholl 2003: 221; Polinsky, Kagan 2007: 369–370). Ogólną charakterystykę użytkowników (wtym uczących się) języka odziedziczonego przedstawia tabela 1.
Działania na rzecz osób posługujących się językiem odziedziczonym wpierwszej fazie miały na celu usprawnienie procesu kształcenia językowego poprzez odpowiednie zaplanowanie działalności dydaktycznej, doprecyzowanie celów itreści nauczania, poszukiwanie skutecznych metod iform kształcenia tej konkretnej grupy uczących się oraz opracowywanie stosownych programów imateriałów dydaktycznych. Zapoczątkowano rozwój nowej dyscypliny określanej mianem dydaktyki języka odziedziczonego, dla której zczasem zaczęto opracowywać teoretyczne imetodologiczne podstawy naukowe.
Dodatkowo, analizując sam proces akwizycji JOD, wyznaczono nowy obszar badawczy pod nazwą Heritage Language Acquisition (por. Montrul 2010). Badanie toku opanowywania języka odziedziczonego wobcym otoczeniu językowym pozwala bowiem nagłębsze poznanie natury kompetencji językowej, korelacji między wiekiem przyswajania JOD arozwojem wiedzy językowej jej użytkowników czy wzajemnych oddziaływań między językiem odziedziczonym ajęzykiem drugim iobcym (por. Benmamoun, Montrul, Polinsky 2010).
Tabela 1. Ogólna charakterystyka użytkowników języka odziedziczonego
Użytkownicy/uczący się języka odziedziczonego
charakter grupy
heterogeniczna
kolejność przyswajania języków
język odziedziczony przyswajany jako pierwszy, język kraju zamieszkania jako drugi
sposób opanowywania JOD
we wczesnym dzieciństwie przyswajany naturalnie wśrodowisku rodzinnym, wwieku szkolnym niekiedy nauczany formalnie jako drugi lub obcy
stopień zaawansowania językowego
duże zróżnicowanie – od słabej znajomości JOD pobiegłość równą rodzimym użytkownikom języka
sprawności
lepiej rozwinięte sprawności receptywne, słabiej – produktywne
zakres użycia JOD
wąski (ograniczony głównie do sytuacji nieformalnych, familiarnych, mówionych)
moc języka
język funkcjonalnie drugi
emocjonalny stosunek do języka
język ojczysty, język rodziców, język przodków, język dzieciństwa (pozytywny stosunek)
stosunek do kraju pochodzenia
poczucie identyfikacji zkrajem pochodzenia
Źródło: opracowanie własne.
Naukowe rozważania obejmują nie tylko sam proces przyswajania języka odziedziczonego, lecz również kwestię zachowania izapominania języka rzadziej używanego (language maintenance, language loss). Dynamicznie rozwijający się nurt badań nad atrycją języka pierwszego (First Language Attrition) skupia się na analizowaniu stopniowej utraty języka genetycznie pierwszego przez pokolenie emigracyjne. Zjawisko atrycji językowej, tłumaczonej wliteraturze polskiej między innymi jako proces zacierania się języka (por.Gleason, Ratner, 2005: 483), było jak dotąd postrzegane wperspektywie zmian językowych zachodzących na skutek zetknięcia się dwóch różnych kultur. Współcześnie coraz częściej odnosi się do procesu przyswajania języka wwarunkach dwujęzyczności (por.Schmid, Köpke 2007, 2013). Utrata języka następuje zjednej strony wskutek dynamicznego rozwoju języka drugiego ijego dominującej roli, jaką odgrywa wpraktyce komunikacyjnej mówcy, zdrugiej zaś rzadsze używanie J1 utrudnia dostęp do przyswojonej wiedzy językowej (Schmid, Köpke 2007). Wwiększości opracowań rozdziela się pojęcie atrycji języka pierwszego od niepełnej akwizycji języka. To pierwsze odnosi się bowiem dodorosłych użytkowników języka emigrantów, którzy stali się dwujęzyczni wwieku dorosłym (totzw.późni dwujęzyczni – forgetters), drugie zaś do osób, które przyswoiły język drugi we wczesnym dzieciństwie, awięc przed opanowaniem wpełni języka pierwszego (tzw.wcześni dwujęzyczni – incomplete learners, Polinsky 1997; Montrul 2002).
Pierwsze prace na temat języków odziedziczonych dotyczyły przede wszystkim języka hiszpańskiego wkontekście anglojęzycznym (por. Van Deusen-Scholl 2003), jednakże wostatnich czasach coraz większym zainteresowaniem cieszą się też inne języki odziedziczone, jak choćby chiński, koreański, arabski, rosyjski czy polski6. Wbadaniach języków słowiańskich jako odziedziczonych, np. języka rosyjskiego, zwraca się uwagę nazjawisko erozji językowej zachodzące wkilku pokoleniach emigrantów wróżnym otoczeniu językowym, tj. we Francji, Stanach Zjednoczonych czy Niemczech (np. Zemskaja 2001; Polinsky, Kagan 2007; Dubinina, Polinsky 2013).
Większość prowadzonych badań empirycznych dotyczy zaburzeń wzakresie słownictwa, jak również systemu gramatycznego ifonologicznego języka odziedziczonego (np. Campbell, Rosenthal 2000; Kagan 2005; Laskowski 2009; Montrul 2010; Polinsky 2006, 2011; Dubinina, Polinsky 2013). Mowa użytkowników JOD wykazuje pewne różnice napłaszczyźnie fonologicznej, morfologicznej, syntaktycznej, leksykalno-semantycznej istylistycznej wporównaniu zmową jednojęzycznych native speakerów. Campbell iRosenthal uważają, że użytkownicy JOD opanowują system fonologiczny języka kraju pochodzenia w90%, natomiast znajomość reguł gramatycznych waha się unich między 80 a90%. Dysponują ograniczonym do sfery życia potocznego zasobem leksykalnym przyjednoczesnej znajomości reguł użycia języka wzależności od sytuacji iwzajemnych relacji rozmówców. Rzadko rozwijają umiejętność czytania ipisania wjęzyku odziedziczonym. Są wróżnym stopniu zmotywowani do nauki JOD (Campbell, Rosenthal 2000: 167–169).
Przykładowo wbadaniach nad językiem rosyjskim jako odziedziczonym, prowadzonych między innymi wśród przedstawicieli drugiego pokolenia emigracyjnego, zauważa się wyżej wspomniane procesy erozyjne. Druga generacja – naśladująca zubożałą mowę rodziców – ma dodatkowo utrudniony dostęp do intuicyjnej wiedzy na temat wyrazów danego języka (tj. słownika umysłowego), zarówno na poziomie semantycznym, jak isyntaktycznym, fonologicznym iortograficznym. Przejawia się to między innymi wolniejszym – niż urodzimych użytkowników języka – tempem mówienia wjęzyku odziedziczonym, erozją systemu gramatycznego (wzakresie fleksji imiennej iwerbalnej) orazbłędami leksykalnymi (por. Polinsky, Kagan 2007; Dubinina, Polinsky 2013: 177–178).
Wyodrębnienie grupy użytkowników/uczących się JOD spośródinnych grup opanowujących język (np. język ojczysty, drugi, kolejny lub obcy) jestistotne zarówno zpunktu widzenia badaczy, jak inauczających języka odziedziczonego. Akwizycja JOD rozpoczyna się wśrodowisku domowym imoże (choć nie musi) być wspierana procesem uczenia się tego języka wwarunkach szkolnych. Użytkownicy/uczący się języka odziedziczonego opanowują pewien poziom biegłości językowej wmowie i/lubwpiśmie, używając JOD wkręgu rodzinnym lub wobrębie danej wspólnoty komunikatywnej. Proces przyswajania języka odziedziczonego różni się od procesu akwizycji/nauki języka drugiego iobcego (Valdés 1995; Campbell, Rosenthal 2000), coznajduje zkolei swoje odzwierciedlenie wsposobach nauczania iuczenia się tego języka (por. Van Deusen-Scholl 2003).
1.2. Język polski jako odziedziczony na tle badańnad polszczyzną zagraniczną
Chociaż sam termin język polski jako odziedziczony ma stosunkowo niedługą tradycję nagruncie polskim, to wpisuje się wwieloletni nurt badań językoznawczych nad polszczyzną poza granicami etnicznymi. Wspomniana problematyka zwykle jest rozpatrywana wkontekście bilingwizmu, kontaktów językowych izjawiska interferencji. Jak podkreśla Elżbieta Sękowska:
Język środowisk emigracyjnych, jego status wobec polszczyzny ogólnej, atakże terminologiczne wyodrębnienie tej odmiany komunikowania się emigrantów iich potomków, jak również nowych przybyszów, stanowiły ważny element charakterystyki Polonii wróżnych krajach osiedlenia (Sękowska 2010: 37).
Wbadaniach polonijnych posługiwano się dotychczas następującymi terminami: język polski wświecie (Miodunka 1990), język polski poza granicami kraju (Dubisz 1997), język polski poza granicami etnicznymi (Dubisz 2007), język emigracji polskiej wświecie (Sękowska 2010) czy polszczyzna zagraniczna (Lipińska, Seretny 2012). Terminy te odnoszą się zjednej strony do kodu komunikacyjnego autochtonicznych zbiorowości etnicznych, osadniczych iprzesiedleńczych, zdrugiej zaś do zbiorowości emigracyjnych (pokolenia monolingwalnego) ipolonijnych (pokolenia polilingwalnego; zob. Dubisz 2001: 199)7.
Syntetyczny przegląd literatury poświęconej badaniom nad językiem polskim wświecie przedstawiają m.in. prace zbiorowe pod red. Władysława Miodunki (1990, 2003: 72–85), Stanisława Dubisza (1997), Jana Mazura iMałgorzaty Rzeszutko-Iwan (2007). Ważną publikacją ztego zakresu jest monografia Elżbiety Sękowskiej, która omawia dotychczasowe prace dotyczące polszczyzny wświecie, ukazując jednocześnie kierunki lingwistycznych badań polonijnych (2010).
Stanisław Dubisz wswoich rozważaniach wyróżnia dwie podstawowe sfery występowania polszczyzny za granicą, amianowicie sferę kontynuowania, modyfikowania iutrwalania jej znajomości oraz sferę nabywania idoskonalenia znajomości języka polskiego (1997: 13–46). Pierwszy zwymienionych kręgów obejmuje polskie grupy etniczne izbiorowości polonijne wróżnych krajach zamieszkania, natomiast drugi – głównie przedstawicieli innych narodowości (1997: 13). Wspomina również ojęzyku polonijnym, która to nazwa jest coraz częściej używana wodniesieniu do wszelkich odmian polszczyzny osób polskiego pochodzenia (2007: 2). Zgodnie zdefinicją Miodunki język polonijny „oznacza język polski używany poza granicami Polski przez ludzi posługujących się równocześnie innym językiem, który oddziałuje na polszczyznę” (Miodunka 1990: 14).
Jak zauważa Dubisz, wopisie języka polskiego poza granicami kraju wyróżnia się zasadniczo trzy podejścia badawcze (1997: 324). Pierwsze znich traktuje polszczyznę przedstawicieli Polonii jako jednolity system językowy, ulegający licznym interferencjom obcojęzycznym na skutek kontaktu językowego (np. Doroszewski 1938). Drugie odróżnia język polski od języka polonijnego ze względu na odmienne warunki ich rozwoju iużycia. Język polonijny stanowi bowiem połączenie systemu polszczyzny inie wpełni opanowanego (defektywnego) systemu języka kraju osiedlenia (np. Szlifersztejn 1981). Trzecie stanowisko zakłada natomiast, że poza granicami kraju jest używany genetycznie polski system językowy, odmienny od polszczyzny krajowej, wewnętrznie złożony isilnie zróżnicowany. Stąd też należy go badać za pomocą kontrastywnej metody opisu polonocentrycznych wspólnot komunikatywnych poza granicami kraju, dzięki której można wyodrębnić trzy warstwy: zgodną zjęzykiem polskim, zgodną zjęzykiem kraju osiedlenia orazwłaściwą temu systemowi (Dubisz 1997: 325–326).
Wbadaniach polszczyzny zagranicznej wyróżnia się język pokolenia emigracyjnego (jednojęzycznego) oraz język pokolenia polonijnego (dwu- lub wielojęzycznego). Pierwsza grupa posługuje się zarówno standardową odmianą polszczyzny, jak ijejterytorialnymi oraz środowiskowymi wariantami. Ze względu na przebywanie wśrodowisku obcojęzycznym polszczyzna emigracyjna staje się często wtórnym kodem komunikacyjnym izaczyna podlegać procesom ubożenia. Najmniejszym zmianom ulega system fonologiczny polszczyzny (Walczak 2001: 569). Ograniczony zasięg użycia języka polskiego, liczne wtręty obcojęzyczne tworzą tzw.polski kod emigracyjny(Dubisz 2007: 3). Natomiast przedstawiciele pokolenia polonijnego są zwykle osobami dwujęzycznymi, które posługują się na co dzień oficjalnym językiem kraju zamieszkania, traktowanym często jako drugi język ojczysty, oraz odmianą języka polonijnego, zwaną przez niektórychlokalnym kodem familijnym(Dubisz 2007: 3). Chętnie iszybko przyswajają obce elementy semantyczne, leksykalne, fleksyjne, składniowe istylistyczne wsystemie polszczyzny (por. Dubisz 1997: 259; Walczak 2001: 570–571; Sękowska 2010: 38–39). Nie wszyscy znich znają standardowy język polski, cechuje onbowiem osoby wykształcone (Lipińska, Seretny, Turek 2016: 10).
Najnowsze określenie język polski jako odziedziczony odnosi się zatem do kodu używanego przez dzieci emigrantów zwanych pokoleniem polonijnym i/lub pokoleniem zerowym (por.Dubisz 1983; Lipińska 2007, 2013). Polszczyzna tej generacji wyraża system wartości odczuwany przez jej przedstawicieli jako archaiczny. Uczestnictwo wnowej kulturze zapewnia bowiem język kraju osiedlenia (anie język odziedziczony po rodzicach), który staje się podstawowym środkiem wyrażania własnych uczuć imyśli (Walczak 2001: 566–567).
Za granicą język polski nie stanowi jednolitego systemu komunikatywnego, rozwija się bowiem wotoczeniu różnych języków kraju osiedlenia iwizolacji od standardowej odmiany polszczyzny krajowej. Język polski poza granicami zawiera wiele odmian komunikacyjnych, począwszy od odmian standardowych ikulturalnych po regionalno-gwarowe idialekty polonijne (Sękowska 1994: 7). Największy zakres występowania mają teostatnie, stanowiąc połączenie różnych odmian polszczyzny ijęzyków wchodzących znią wbezpośredni kontakt (Dubisz 2007: 4). Powstają wwarunkach kontaktu językowego wśrodowisku pokolenia emigracyjnego isą przekazywane kolejnym pokoleniom (Sękowska 1997: 298). Stanowią dla znacznej części środowisk emigracyjnych ipolonijnych wstępną fazę integracji znowym środowiskiem ipełnią prymarną funkcję komunikacyjną (Sękowska 1994: 7–8). Językoznawcy zajmujący się badaniami polonijnymi wróżny sposób nazywają ową odmianę polszczyzny powstającą na skutek kontaktu językowego. Oprócz wspomnianych dialektów polonijnych określa się je mianem dialektów kontaktowych, języka polskich środowisk emigracyjnych, języka środowisk polonijnych, języka polonijnego, języka polskiej diaspory,socjolektów polonijnych, gwary mieszanej, gwary polsko-innojęzycznej8,mieszanego kodu językowego(por. Szydłowska-Ceglowa 1988: 18; Miodunka 1990: 14–15; Sękowska 1994: 9, 2010: 39–40; Błasiak 2011: 79–83; Laskowski 2009: 10; Lipińska, Seretny, Turek 2016: 7–20).
Przedstawiciele pokoleń emigracyjnych ipolonijnych posługują się zazwyczaj socjolektem polonijnym, który stanowi połączenie różnych odmian polszczyzny zjęzykiem kraju zamieszkania bądź urodzenia. Kształt języka polonijnego jest uzależniony od różnych czynników zewnątrzjęzykowych (jak np. prestiżu języka kraju osiedlenia) orazwewnątrzjęzykowych (stanu wyjściowego języka emigrantów: polszczyzny literackiej, regionalnej, dialektalnej; Walczak 2001: 569). Polszczyzna zagraniczna obu tych grup odgrywa rolę kulturotwórczą, będąc „wynikiem ścierania się dwu konkurencyjnych systemów kulturowych – polskiego (odziedziczonego [podkreślenie – A.Ż.] lub przeniesionego ze ‘starego kraju’) isystemu kraju osiedlenia (mającego charakter hegemoniczny, dominujący lub współwystępujący)” (Dubisz 1997: 21–22).
Biorąc pod uwagę miejsce osiedlenia, wyróżnia się między innymi dialekt angielsko-polski, amerykańsko-polski, kanadyjsko-polski, australijsko-polski, francusko-polski, hiszpańsko-polski czy niemiecko-polski (por. Błasiak 2011: 83). Ze względu na swój niejednorodny izróżnicowany charakter doczekały się one szczegółowego opisu wlicznych opracowaniach9.
Zakres badań języka Polonii obejmuje interferencje leksykalne, problematykę adaptacji kulturowej antroponimów itoponimów polskich, postawy wobec języka ojczystego ijego rolę wkształtowaniu tożsamości etnicznej ikulturowej, nauczania języka polskiego wświecie jako drugiego iobcego oraz zjawisko ubożenia języka dzieci polskich wsytuacji bilingwizmu (por. Gruchmanowa 1988; Miodunka 1990, 2010: 51–71, 2014: 199–226; Dubisz 1997; Laskowski 2009; Sękowska 2010: 69–94). Badacze analizujący zjawisko ubożenia systemu polszczyzny pod wpływem innego języka wwarunkach diaspory iizolacji wyróżniają – za pomocą kontrastywnej metody opisu – cechy deformacyjne, defektywne, interferencyjne, innowacyjne oraz archaiczne, które przejawiają się między innymi niewłaściwym doborem końcówek przypadków, brakiem pełnego repertuaru form fleksyjnych, rozchwianiem aspektu czasowników, brakiem odmiany rzeczowników poczasownikach zaprzeczonych, nieodmiennością nazw własnych, dużą frekwencją zapożyczeń właściwych oraz semantycznych kalk wyrazowych ifrazeologicznych (por.Gruchmanowa 1988: 270–274; Dubisz 2007: 5; Sękowska 1994: 67–104, 2010: 42)10. Według Stanisława Dubisza najnowsze badania nad polszczyzną poza granicami kraju cechuje „eklektyzm metodologiczny”, dotyczą bowiem „zagadnień psycholingwistyki, procesów przełączania kodów, kontaktów językowo-kulturowych, polilingwizmu ipolikulturyzmu” (Dubisz 1997: 18).
Pierwsze polskie tłumaczenie heritage language pojawiło się wkontekście rozważań nad nauczaniem języka polskiego jako drugiego języka ojczystego wszkołach Polonii amerykańskiej (Lipińska, Seretny 2012: 21). Ewa Lipińska iAnna Seretny, przyjmując perspektywę glottodydaktyczną, dzielą polszczyznę zagraniczną na język odziedziczony, inaczej zwany językiem ojczystym jako drugim, język domowy osób polskiego pochodzenia oraz język obcy wprzypadku nie-Polaków (2012: 30). Według autorek język odziedziczony oznacza język uczniów, uczęszczających do polskich placówek oświatowych za granicą, który podlega zmianom izczasem może upodobnić się do standardowej odmiany polszczyzny (2013: 3). Zakres jego użycia ogranicza się głównie do środowiska rodzinnego. Język poznany wdzieciństwie jest nośnikiem wartości kulturowych. Użytkowników języka odziedziczonego cechuje wmiarę sprawne posługiwanie się kodem mówionym przy jednoczesnym ograniczeniu kodu pisanego, szczególnie wjego wersji oficjalnej. Przejawami nie wpełni rozwiniętej kompetencji językowej uczących się JOD są ich liczne błędy gramatyczne orazubogi zasób słownictwa ograniczony do form nieoficjalnych (2013: 4–6).
Lipińska iSeretny postrzegają język odziedziczony wkontekście edukacyjnym jako język nauczany wszkołach polonijnych, zawężając tym samym krąg jego użytkowników domłodszych pokoleń zbiorowości polonijnych, które wniepełnym stopniu opanowały polszczyznę ze względu na dwujęzyczne wychowanie. Lipińska uznaje zachowanie irozwój języka odziedziczonego wdrugim pokoleniu polskich emigrantów za warunek konieczny bycia osobą dwujęzyczną, wprzeciwnym razie: „(...) utrata języka polskiego wwarunkach emigracyjnych jest dla młodych ludzi właściwie nie do odrobienia izamyka im drogę dobilingwizmu” (por. Lipińska 2013: 129).
Wodniesieniu do polszczyzny zagranicznej Lipińska iSeretny odróżniają język odziedziczony od języka domowego, traktując ten ostatni jako:
słuchowo-ustny kod stosowany przez członków rodziny wpodstawowych domenach (kontekstach interakcyjnych), obejmujących przede wszystkim dom, rodzinę, kościół i/lub społeczność etniczną. Wwarunkach emigracyjnych zazwyczaj rozwija się słabo albo nie rozwija się wcale, ulega też degradacji, coraz bardziej oddalając się od standardowej polszczyzny i/lub stopniowemu zanikowi (language attrition) (Lipińska, Seretny 2013: 2).
Takie rozumienie języka domowego pokrywa się zprzedstawionymi definicjami heritage language zliteratury anglojęzycznej. Autorki język odziedziczony utożsamiają zjęzykiem ojczystym jako drugim, przypisując go uczniom polskiego pochodzenia uczęszczającym dopolskich szkół za granicą (por. Lipińska, Seretny 2012: 30). Odchodzą od wąskiego rozumienia języka odziedziczonego utożsamianego wniektórych pracach amerykańskich zwersją mówioną języka domowego (por. Lipińska, Seretny 2012: 21–31). Za Nelleke Van Deusen-Scholl (2003: 222) przyjmują określenie heritage language learners, anie speakers, skupiając uwagę na uczących się języka polskiego jako odziedziczonego wsytuacji dwujęzyczności idwukulturowości. Przyjęta przez nie perspektywa służy wypracowaniu modelu językowo-kulturowego dydaktyki języka ojczystego jako drugiego, która stanowi połączenie dydaktyki języka ojczystego zdydaktyką języka obcego (Lipińska, Seretny 2012: 89–90).
Język polski jako odziedziczony, wciąż budzący wśród polskich badaczy terminologiczne wątpliwości, rzadko był przedmiotem systematycznych badań naukowych zzakresu językoznawstwa, socjolingwistyki, psycholingwistyki czy glottodydaktyki. Sam termin JPOD zyskuje na popularności, szczególnie wpolskich iniemieckich kręgach badaczy biorących udział wmiędzynarodowych projektach dotyczących dwujęzyczności11. Pierwszy znich „Current Polish-German bilingualism in Germany” prowadzony był przez Bernharda Brehmera zUniwersytetu wHamburgu (2008–2011), drugi zaś „Linguistische undsprachdidaktische Aspekte der unvollständigen deutsch-polnischen Zweisprachigkeit” był kierowany przez Juliane Besters-Dilger zUniwersytetu Alberta Ludwika we Fryburgu Bryzgowijskim we współpracy zAnną Dąbrowską zUniwersytetu Wrocławskiego (2012–2014). Zebrane podczas badań dane stanowią cenne źródło informacji na temat polszczyzny użytkowników polskiego języka odziedziczonego zniepełną polsko-niemiecką dwujęzycznością. Dodatkowo zawierają informacje pochodzące zgrup kontrolnych, amianowicie przedstawicieli pierwszego pokolenia polskich emigrantów orazużytkowników języka polskiego jako rodzimego12.
Wswoim podejściu badawczym obie grupy przyjmują tę samą definicję języka polskiego jako odziedziczonego. Jest to język używany przez dwujęzyczne pokolenie polonijne i/lub zerowe, który został przyswojony jako pierwszy (głównie wśrodowisku rodzinnym) irozwijał się wwarunkach dwujęzyczności polsko-niemieckiej. Doużytkowników polszczyzny odziedziczonej zalicza się osoby, które opuściły Polskę przed rozpoczęciem formalnej edukacji (tj. przed szóstym rokiem życia) lub urodziły się już wNiemczech wrodzinie polskich emigrantów. Język niemiecki traktują zwykle jako drugi język ojczysty, który zczasem staje się funkcjonalnie pierwszy. Takie szerokie ujęcie omawianego zagadnienia obejmuje użytkowników języka odziedziczonego, którzy mogą, lecz nie muszą, być uczącymi się tego języka wwarunkach formalnej edukacji. Podobną definicję języka polskiego jako odziedziczonego autorka przyjmuje wniniejszej książce, traktując go jako „język kraju pochodzenia bilingwalnych przedstawicieli środowisk polonijnych, czyli I, II iIII generacji wychowywanej wniepolskim kręgu kulturowym” (por. Żurek 2016: 191).
Oprócz wcześniej wspomnianych prac na temat polskiego języka odziedziczonego powstało kilka dodatkowych opracowań, wydanych zarówno wPolsce, jak iwNiemczech. Omawiają one specyfikę systemu języka polskiego oraz procesy erozyjne zachodzące wnim pod wpływem języka niemieckiego (por. Brehmer 2008; Czachór 2012; Anstatt 2013; Besters-Dilger iin. 2015; Libura, Żurek 2016a; Besters-Dilger iin. 2016). Podejmują analizę JPOD wkontekście badań bilingwizmu polsko-niemieckiego, dlatego też zostaną zaprezentowane szczegółowo wrozdziale poświęconym dwujęzyczności polsko-niemieckiej (por. rozdział 1.4. Kierunki badań bilingwizmu polsko-niemieckiego).
Badanie języka polskiego jako odziedziczonego ma coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej, oczym świadczy choćby umieszczenie artykułu zbiorowego natemat lingwistycznych idydaktycznych aspektów JPOD13 wzeszycie tematycznym „Zeitchrift für Fremdsprachenforschung” obok rozważań o: metodologii iperspektywach badań języków odziedziczonych na całym świecie (Polinsky 2015: 7–27), sytuacji języka tureckiego wNiemczech (Küppers, Şimşek, Schroeder 2015: 29–51) ijęzyku rosyjskim jako odziedziczonym (Brehmer, Mehlhorn 2015: 85–123). Slawistka Juliane Besters-Dilger wjednej ze swoich prac przedstawia badania nad językiem polskim wNiemczech, odnosząc je do innych słowiańskich języków odziedziczonych, jak choćby języka rosyjskiego (por. Besters-Dilger 2016), zwracając uwagę na procesy erozyjne zachodzące wjęzyku użytkowników JPOD. Jak zauważa, samo badanie atrycji językowej ijęzyków odziedziczonych prowadzi do lepszego zrozumienia natury języka. Natomiast analiza zachodzących wnim procesów może być ważnym narzędziem weryfikacji ogólnych teorii lingwistycznych (2016: 41). Podobnie ma się rzecz zbadanymi przez autorkę niniejszej pracy strategiami komunikacyjnymi polskich użytkowników języka odziedziczonego.
1.3. Badanie dwujęzyczności w warunkach migracji
Zjawisko posługiwania się więcej niż jednym językiem przez konkretną jednostkę lub grupę społeczną cieszy się zainteresowaniem specjalistów ukierunkowanych między innymi językoznawczo oraz socjo- ipsycholingwistycznie. Wwyniku kształtowania się wielojęzycznych iwielokulturowych społeczeństw bycie dwujęzycznym jest uznawane obecnie za normalność językową (np. Błasiak 2011: 18; Ligara 2014: 160).
Samo pojęcie bilingwizmu – jak wykazuje przegląd poświęconej mu literatury – niejest jednoznaczne zarówno dla badaczy, jak iużytkowników obu systemów językowych. Przy definiowaniu dwujęzyczności jednostkowej najczęściej wspominane kryteria to stopień opanowania obu języków (kompetencja językowa) oraz pełniona przez nie funkcja (por. Lipińska 2003: 102). Definicje bilingwizmu indywidualnego oscylują między podejściem maksymalistycznym aminimalistycznym. Przedstawicielem pierwszego jest choćby Leonard Bloomfield, który zakłada pełną biegłość wobu językach („native-like control of two languages”, 1933: 56). Reprezentanci podejścia minimalistycznego uznają dwujęzyczność za praktykę naprzemiennego użycia obu języków („practice of alternately using of two languages”, Weinreich 1953: 5) lub regularne używanie dwóch języków (Grosjean 1982: 1). Wostatnim ujęciu bycie osobą dwujęzyczną to zdolność przechodzenia zjednego języka na drugi wzależności od sytuacji komunikacyjnej przy założeniu asymetrycznej kompetencji wtych językach (Py 2007: 95–97, [cyt. za:] Ligara 2014: 161).
Ostatnia definicja bilingwizmu wydaje się najbardziej odpowiednia, jeśli uwzględni się sytuację językową emigrantów przebywających wkraju osiedlenia. Wprzytoczonych funkcjonalnych definicjach dwujęzyczności najważniejsze jest kryterium użycia (funkcji) obu języków, anie kompetencji językowej ich użytkowników14. Bez wątpienia dwujęzyczność należy rozpatrywać jako zjawisko ocharakterze procesualnym ipewnego rodzaju kontinuum, co oznacza, że „pomiędzy ekstremalną jednojęzycznością apełną dwujęzycznością istnieją różne formy bilingwizmu” (Błasiak 2011: 35). Osoby dwujęzyczne, wtym użytkownicy języka odziedziczonego, „doświadczyły ‘posługiwania się’ dwoma językami ikulturami, awięc (...) nie tylko je znają, ale czują” (Lipińska 2003: 115).
Wpolskiej literaturze przedmiotu – jak podkreślał w2003 roku Miodunka – badania bilingwizmu nie miały „ani długiej, ani pięknej tradycji” (2003: 67). Po tym czasie da się jednak zauważyć większe zainteresowanie językoznawców iglottodydaktyków tym zagadnieniem, opublikowano bowiem kilka znaczących monografii oraz wiele artykułów poświęconych różnym aspektom dwujęzyczności zbiorowej ijednostkowej. Powstałe prace wpisują się wświatowy nurt badań bilingwizmu wwarunkach migracji idotyczą między innymi dwujęzyczności polsko-angielskiej, polsko-niemieckiej, polsko-portugalskiej orazpolsko-szwedzkiej (por. Lipińska 2003, 2013; Miodunka 2003; Cieszyńska 2006; Kainacher 2007; Dębski 2009; Laskowski 2009, 2014; Błasiak 2011)15.
Wdalszej części pracy zostaną omówione badania prowadzone wśród dzieci emigrantów, czyli tzw. pokolenia polonijnego. Istotne będą przede wszystkim rozważania ozachowaniu bądź utracie języka polskiego osób dwujęzycznych wdowolnym kraju osiedlenia. Zakres tematyczny niniejszych badań nawiązuje do problematyki utraty języka wogóle (language loss), obejmującej – wperspektywie grupowej – odchodzenie od języka poprzez przełączanie kodu (language shift) lub śmierć języka (language death) oraz– wperspektywie indywidualnej – tracenie mowy uwarunkowane podłożem patologicznym, przejawiające się afazją uosób zzaburzeniami funkcji językowych powstałych wwyniku uszkodzenia mózgu, atakże zacieranie się języka opodłożu niepatologicznym uosób zdrowych, określane mianem atrycji językowej (language attrition) (por. rysunek 1).
Rysunek 1. Utrata języka w perspektywie zbiorowej i jednostkowej
Źródło: Schmid 2011: 3.
Pojęcie atrycji rozumiane szeroko obejmuje różne typy niepełnej kompetencji językowej ioznacza zarówno utratę języka wpełni przyswojonego przez pierwszą generację imigrantów osiedlonych winnym kraju, jak iniepełne nabycie języka przezużytkowników języka odziedziczonego zdrugiego (ikolejnego) pokolenia imigracyjnego (por. Polinsky 1995: 88)16. Takie pojmowanie atrycji jest widoczne choćby wewczesnych pracach Marii Polinsky, wktórych badaczka rozróżnia L1 forgetters (pierwsze pokolenie emigracyjne) oraz incomplete learners (drugie ikolenie pokolenie emigracyjne; Polinsky 1995, 1997). Wwęższym ujęciu termin atrycja języka pierwszego odnosi się wyłącznie doprocesów zachodzących wjęzyku ojczystym pierwszej grupy imigrantów, którzy przyswajają język drugi iużywają go na co dzień wkraju osiedlenia. Pod
